લુપ્ત થઈ રહેલી ગેંડાની પ્રજાતિઓને બચાવવા માટે દર વર્ષે દર વર્ષે 22મી સપ્ટેમ્બરે ઉજવવામાં આવે છે.
આ અંતર્ગત ગેંડાના કુદરતી રહેઠાણને જાળવવા, વનનાબૂદી રોકવા, ગેંડાના ગેરકાયદે શિકાર અને તેમના ભાગોની હેરફેર રોકવા માટે પગલાં લેવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો છે. વાંચો વિગતે
શિયા ખંડની ત્રણ જાતિઓ પૈકી ભારતીય ગેંડો સૌથી મોટો છે. ખભા આગળ તેની ઊંચાઈ 1.5 મીટર જેટલી હોય છે અને લગભગ 2 મેટ્રિક ટન જેટલું વજન ધરાવે છે. ભારતીય ગેંડો 30 સેમી. લાંબું, કાળા-ભૂરા રંગનું, એક શિંગડું ધરાવે છે. આફ્રિકાના ગેંડા 2 શિંગડાં ધરાવે છે, જે પૈકી આગળનું શિંગડું 60 સેમી. લાંબું હોય છે.
ભારતીય ગેંડાની ચામડી ઉપર ગડીઓ આગળ મૂઠા (ગંડ, knob) જેવા જાડા ભાગો ફેલાયેલા હોય છે; આને કારણે તેની ચામડી ઢાલ જેવી લાગે છે. આ સિવાયની ચામડી તીક્ષ્ણ હથિયાર કે બંદૂકની ગોળીથી વીંધી શકાય છે. ભારતમાં ગેંડા મુખ્યત્વે કાઝીરાંગના અભયારણ્યમાં ભેજવાળા ઘાસનાં મેદાનોમાં જોવા મળે છે. પૂર્વના દેશોમાં ગેંડો પ્રાચીન કાળથી જાણીતો છે. 10,000–12,000 વર્ષ પહેલાંના ગેંડાના શિકારના ખડક પરનાં ચિત્રો ભોપાળ નજીકની ગુફામાંથી મળી આવ્યાં છે. ઈસવી સન પૂર્વેના રોમન સામ્રાજ્યમાં આ ગેંડાનો સરકસમાં ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો.
જાવા અને સુમાત્રાના ગેંડા : જાવાના ગેંડા એક શૃંગ ધરાવે છે અને તે બંગાળ, મ્યાનમાર અને દક્ષિણમાં જાવા–સુમાત્રા અને બૉર્નિયો સુધી મળી આવે છે.
સુમાત્રાનો ગેંડો ભારતના અને જાવાના ગેંડા કરતાં કદમાં નાનો હોય છે અને તેને નાક ઉપર બે શૃંગ હોય છે. તે 1.5 મીટર ઊંચો અને એક ટન જેટલું વજન ધરાવે છે. તેના શરીર ઉપર વાળનું આછું આચ્છાદન હોય છે (ખાસ કરીને કાન અને પૂંછડી ઉપર) આ જાતિ મલાયા દ્વીપકલ્પ, જાવા અને સુમાત્રાનાં પર્વતીય જંગલોમાં રહે છે. એશિયા ખંડમાં વન્ય ગેંડાની સંખ્યા 1,650 છે.
આફ્રિકન ગેંડા : ત્યાં બે જાતના (Race/kind) ગેંડા જોવા મળે છે. તેઓ બે શૃંગ (શિંગડાં) ધરાવે છે. આ ગેંડા કાળા ગેંડા અને સફેદ ગેંડા તરીકે પણ ઓળખાય છે, જોકે બંને ભૂખરા-બદામી રંગના હોય છે. જોકે વાસ્તવિક રીતે કડિયાળા હોઠવાળા ગેંડા અને ચોરસ હોઠવાળા સફેદ ગેંડા તરીકે ઓળખવા વધુ યોગ્ય ગણાશે.
કાળા ગેંડામાં તેનું પહેલું શિંગડું 105 સેમી. જેટલું લાંબું હોય છે અને તે મુખ્યત્વે આત્મરક્ષણ માટે અગર જમીન ખોતરવા માટે વધુ વપરાય છે. સફેદ ગેંડો સૌથી મોટા કદનો ગેંડો છે. તે ખભા આગળથી 1.8 મીટર ઊંચો છે (વધુમાં વધુ) અને 4.5 મીટર લાંબો હોય છે. તેનું વજન લગભગ 3 મેટ્રિક ટન જેટલું થાય છે. માદાનાં શિંગડાં નરનાં શિંગડાં કરતાં વધુ લાંબાં પણ પાતળાં હોય છે. સફેદ ગેંડાનાં શિંગડાંની લંબાઈ 157 સેન્ટિમિટર જેટલી પણ જોવા મળી છે.
ભારત સિવાયની ગેંડાની એશિયાઈ જાતિઓ નામશેષ થઈ ચૂકી છે: ગેરકાયદેસરના શિકારને કારણે ભારતીય ગેંડો પણ ભયગ્રસ્ત સ્થિતિમાં મુકાઈ ગયો છે. કેન્યા અને ઝિમ્બાબ્વેમાં ગેંડાના રક્ષણ માટે ખાસ વનસંરક્ષકો રાખવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત કાળા ગેંડાના સંરક્ષણ માટે અને તેના વંશની જાળવણી માટે તેને ઑસ્ટ્રેલિયા અને યુ.એસ.માં પુનર્વસવાટ માટે મોકલવામાં આવ્યા છે.
ભારતીય ગેંડાનું શાસ્ત્રીય નામ રહાયનોસિરોસ યુનિકૉર્નિસ છે: જાવાના ગેંડાનું નામ રહાયનોસિરોસ સોંડાઇક્સ છે. સુમાત્રાના ગેંડાનું નામ ડાયસીરોરહાયનસ સુમાટ્રાન્સિસ છે. કાળા ગેંડાનું નામ ડાયસીરોસ બાયકૉનિસ અને સફેદ ગેંડાનું શાસ્ત્રીય નામ સીરેટોથેરિયમ સિમમ છે. આધુનિક ગેંડાના પૂર્વજો બલુચિથેરિયમ હાલના સૌથી મોટા ગેંડા કરતાં પણ મોટા હતા. આ ગેંડાની ઊંચાઈ 5 મીટર હતી અને તેનું આયુષ્ય 50 વર્ષ જેટલું હતું.
ગેંડો એક નિરુપદ્રવી પ્રાણી છે: પરંતુ ક્યારેક આક્રમક બનતાં ઊભી પૂંછડીએ ચિત્કાર સાથે ધસી આવે છે. ગેંડાની આંખ ઝીણી હોવાથી તે દૂરની વસ્તુ જોઈ શકતો નથી. અનુકૂળ પવન હોય તો તે મનુષ્યની ગંધ એકાદ કિલોમીટર દૂરથી પારખી શકે છે.
એક માન્યતા મુજબ ગેંડાનું મૂત્ર જંતુનાશક અને શિંગડાં કામોદ્દીપક ગુણધર્મવાળાં હોય છે. આ કારણસર લોકો મોટા પાયા પર ગેંડાની હત્યા કરે છે અને ક્રમશ: ગેંડાની વસ્તી ઓછી થવા માંડી છે. તેથી ગેંડાના સંરક્ષણ માટે ખાસ આરક્ષણ માટે અનામત રક્ષિત રખાલ અને અભયારણ્યોનું આયોજન કરવામાં આવે છે.
ગેંડો સામાન્યપણે એકલા રહેવું પસંદ કરે છે. જો નર અને માદા એક જ સમયે ગરમીમાં આવે તો બંને સાથે રહે છે. 510થી 570 દિવસ સુધી માતાના શરીરમાં ગર્ભ વિકાસ પામે છે અને પૂર્ણ વિકસિત બચ્ચાંને જન્મ આપે છે. નવજાત શિશુનું વજન આશરે 35થી 50 કિગ્રા. જેટલું હોય છે. જન્મતાંની સાથે જ શિશુ માતાની પાછળ ફરવા માંડે છે.
ભેંસની માફક ગેંડાને કીચડમાં આળોટવું કે કાદવિયા ખાડામાં પડી રહેવું ગમે છે. આમ કરવાથી તેની ચામડી પર ચોંટેલી ઇતડીઓ (ticks) નીકળી જાય છે. બપોરની ગરમીમાં તે વિસામો લે છે. ઘણી વાર તે રાત્રે પણ ખોરાક લેતો હોય છે.
વિશ્વ ગેંડા દિવસ દર વર્ષે 22મી સપ્ટેમ્બરે ઉજવવામાં આવે છે. ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર કન્ઝર્વેશન ઓફ નેચર દ્વારા IUCN રેડ લિસ્ટ 2008માં ગેંડાનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આમાં તે જીવોનો સમાવેશ થાય છે જે લુપ્ત થવાના આરે છે. ગેંડા એ પૃથ્વી પરના લુપ્ત થયેલા જીવોમાંનો એક છે. ગેંડાઓની દુર્દશા વિશે જાગૃતિ લાવવા માટે 22 સપ્ટેમ્બરના રોજ વિશ્વ ગેંડા દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. જેથી કરીને તેમને લુપ્ત થવાથી બચાવી શકાય. ઈન્ટરનેશનલ રાઈનો ફાઉન્ડેશન ભારતમાં ગેંડાઓને બચાવવા માટે વિવિધ એજન્સીઓ સાથે કામ કરી રહ્યું છે.
વર્ષ 1990 ના દાયકામાં, આફ્રિકાના કેટલાક ભાગોમાં ગેંડાના અસ્તિત્વને લઈને કટોકટી શરૂ થઈ. 2010 સુધીમાં, આ સમસ્યાએ આફ્રિકામાં દેશવ્યાપી સ્વરૂપ લીધું. આ પછી, આ સંકટે અચાનક ત્યાંના લોકોનું ધ્યાન ખેંચ્યું. લોકો આ જોખમ વિશે ખુલ્લેઆમ બોલવા લાગ્યા. ગેંડાની આ સ્થિતિ પૃથ્વીના અન્ય ભાગોમાં હતી.
આ પછી તે લુપ્ત થઈ ગયો અને તે દિવસોમાં સમગ્ર વિશ્વમાં માત્ર 30,000 ગેંડા જ જીવિત રહ્યા. આ પછી, વર્લ્ડ વાઇલ્ડલાઇફ ફંડ – દક્ષિણ આફ્રિકાએ લુપ્ત થતા ગેંડાને બચાવવા અંગે જાગૃતિ ફેલાવવા માટે વિશ્વ ગેંડા દિવસની ઉજવણી કરવાની જાહેરાત કરી. 2011 માં, લિસા જેન કેમ્પબેલ નામની એક મહિલાએ તેના પાડોશી રિશ્જાને એક પત્ર/મેલ લખ્યો, જે એક ગેંડા પ્રેમી છે, જેમાં વિશ્વમાં ગેંડાની ઓછામાં ઓછી પાંચ પ્રજાતિઓ જોવાની તેણીની ઇચ્છા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી. આ બંને મહિલાઓ વચ્ચેનો સંવાદ અને તેમની ઈચ્છાઓ વિશ્વ ગેંડા દિવસના રૂપમાં ગેંડાના સંરક્ષણ તરફ એક પગથિયું સાબિત થઈ.
ભારતમાં 2900 થી વધુ ગેંડાઓનું ઘર છે. તે એશિયામાં જોવા મળતો એકમાત્ર સસ્તન પ્રાણી છે, જેને 2008માં ઈન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર કન્ઝર્વેશન ઓફ નેચર દ્વારા લુપ્તપ્રાય અથવા સંવેદનશીલ શ્રેણીમાં સૂચિબદ્ધ કરવામાં આવ્યો છે. તે એકમાત્ર મોટી સસ્તન પ્રજાતિ છે જેને 2008 માં IUCN રેડ લિસ્ટમાં લુપ્તપ્રાયથી સંવેદનશીલમાં સામેલ કરવામાં આવી છે. મતલબ કે યુનિકોર્ન લુપ્ત થવાની આરે છે. તેના સંરક્ષણ માટે અર્થપૂર્ણ પહેલ કરવી જોઈએ. વિશ્વમાં ગેંડાની પાંચ પ્રજાતિઓ છે જે આફ્રિકા અને એશિયામાં જોવા મળે છે. ઈન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર કન્ઝર્વેશન ઓફ નેચર દ્વારા લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓની યાદીમાં તેમનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
વિશ્વમાં ગેંડાઓની અંદાજિત સંખ્યા 27,000 થી ઓછી છે. ઇન્ટરનેશનલ રાઇનો ફાઉન્ડેશન દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા વાર્ષિક અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે પાંચ પ્રજાતિઓ માટેના સંરક્ષણ પ્રયાસોની સકારાત્મક અસર થઈ રહી છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગેંડાઓની સૌથી વધુ સંખ્યા છે. જેનો અંદાજ 15,000 થી વધુ છે. 45 વર્ષમાં પહેલીવાર 2022માં આસામમાં એક પણ ગેંડાનો શિકાર થયો નથી. જ્યારે વર્ષ 2013 અને 2014માં 27 ગેંડાનો શિકાર કરવામાં આવ્યો હતો. 2023માં શિકારના બે કેસ નોંધાયા છે.
